نقشه راهنمای كربلای معلی

موقعیت جغرافیایی

كربلا مركز استان كربلاست. این استان از شمال به استان الانبار، از جنوب به استان نجف، از شرق به استان بابل و از غرب به بادیه شام و عربستان سعودی محدود می‌شود. شهر كربلا بر كنارۀ صحرا، در جنوب غربی رود خانه فرات و در میان منطقهای آبرفتی، كه به «سواد» مشهوراست، قرار دارد. این شهر در فاصله 105 كیلومتری در جنوب غربی بغداد واقع شده است.

مزارات كربلا

علاوه بر حرم امام حسین و حضرت عباس در كربلا مزار و مدفن جمع زیادی از مشاهیر و بزرگان است كه برخی از آن‌ها عبارتند از:

مزار یاران امام حسین علیه‌السلام

عمده یاران امام حسین علیه‌السلام كه در واقعه عاشورا به شهادت رسیدند، در نزدیكی امام حسین(ع) دفن شده‌اند؛ اما برخی از آنان به دلایل مختلف در اماكن دیگر دفن شده‌اندكه عبارتند از:
حر بن یزید ریاحی
قبیله وی، جنازۀ او از میدان جنگ خارج كرد و در روستایی در نُه كیلومتری غرب كربلا به خاك سپرد؛ همان جا كه امروزه به سبب وجود قبر او به «روستای حرّ» معروف است. بارگاه وی در  370 ق به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شد و در  914 ق شاه اسماعیل صفوی، پس از زیارت قبر وی، دستور تجدید بنای آن را صادر كرد.
عون بن عبداللّٰه
در كنار اتوبان كنونی كربلا - بغداد، مزار باشكوهی است كه متعلق به عون بن عبدالله است. بنا بر روایتی، وی همان عون بن عبدالله بن جعفر طیار فرزند زینب كبری(س) است كه در روز عاشورا به شهادت رسید؛ امابنا به روایتی دیگر، این جا مزار عون بن عبد اللّٰه یكی از احفاد امام حسن مجتبی(ع) است و این صحیح‌تر به نظر می‌رسد؛ زیرا باید عون نیز در كنار سایر شهدا دفن شده باشد.
طفلان مسلم
در اتوبان كربلا - بغداد، در فاصلۀ سی كیلومتری كربلا، درحومۀ شهركی به نام مسیب مزار و مرقد طفلان مسلم بن عقیل قرار دارد

عالمان و سادات

از دیر باز به سبب قداست این مكان، در داخل و خارج حرم، ده‌ها تن از عالمان و روحانیان و سادات به خاك سپرده شدند كه برخی ازآنان قبر و نشان مشخصی دارند از جمله: برخی از فرزندان امامان یا نواده‌های آن‌ها در جاهای مختلف كربلا، در داخل و یا پیرامون آن شهر، دفن هستند از جمله:
محمد بن نبی بن كاظم علیه‌السلام
وی نوۀ گرامی امام كاظم علیه‌السلام است كه در میان عرب‌ها به امام نوح شهرت دارد و در منطقه «طویرج»، دوازده كیلومتری كربلا، دفن است. 
اخرس بن كاظم علیه‌السلام
محمد بن ابی الفتح مشهور به «الاخرس»، از نواده‌های امام موسی بن جعفر علیه‌السلام، در محله‌ای به نام الابتر در اطراف كربلا به خاك سپرده شده است. در آن محل زیارت‌گاهی بنا شده و زائران زیادی به آن جا می‌روند.   سادات آل خراسان در نجف به الاخرس منسوب هستند.
سید احمد ابوهاشم
نسب وی با چند واسطه به امام موسی كاظم(ع) می‌رسد. سید احمد در شمال غربی منطقه شفائه (در  25  كیلومتری آن) دفن شده و مزار و گنبد و صحن دارد و گنبد آن با كاشی‌های آبی مزین شده است.
ابن حمزه
عماد الدین ابو محمد بن علی بن حمزه بن حسن بن عبید اللّٰه بن عباس بن علی علیه‌السلام، مشهور به ابن حمزه و از نواده‌های حضرت عباس علیه‌السلام است. وی از عالمان بزرگ و فقیهان برجسته و راویان حدیث بود و در قبرستان قدیمی كربلا، كه امروزه در جنوب شرقی آستان حضرت ابوالفضل كنار بزرگراه كربلا - طویرج قرار گرفته، دفن شده است.
ابو احمد حسین بن محمد ( 304 ق -  400  ق)
نسب او با سه نسل به امام موسی كاظم علیه‌السلام می‌رسد. وی پدر گرامی سید رضی و سید مرتضی است.
سید رضی ( 358 ق -  406  ق)
سید رضی از عالمان شیعه در قرن چهارم هجری و گردآورنده نهج البلاغه است. او در كنار پدر و برادرش در نزدیكی قبر سید ابراهیم مجاب در رواق غربی حرم دفن است.
سید مرتضی ( 355 ق -  436 ق)
سید مرتضی یا شریف مرتضی، از عالمان و فقیهان بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری و صاحب تألیفات زیادی است.
ابن فهد حلی ( 758 ق -  841  ق)
قبر شیخ احمد بن محمد بن فهد، فقیه بزرگ امامیه، در غرب خیابان باب القبله، داخل مسجدی قرار دارد كه به نام او معروف است. وی خانه‌اش را برای زائران به عنوان منزل‌گاهی وقف كرده بود و پس از مرگش او را در همان خانۀ خود به خاك سپردند. شاه عباس در  1033 ق باغ جنوب قبر ابن فهد را به صورت مسجدی در آورد و آن را كاشی كاری كرد و گنبدی روی قبر وی برپا ساخت.  
 شیخ یوسف بحرانی ( 1107 ق -  1186  ق)
شیخ یوسف آل عصفور بحرانی، صاحب كتاب الحدائق الناضره، در رواق شرقی حرم دفن شده است. وی به همراه سید علی طباطبایی و وحید بهبهانی در یك مقبره آرمیده‌اند.
علامه وحید بهبهانی ( 1118 ق -  1205  ق)
شیخ محمد باقر بن محمد اكمل مشهور به وحید بهبهانی، از عالمان بزرگ شیعه در قرن دوازدهم هجری است. وی در رواق شرقی حرم دفن شده است. او در كربلا رهبری و مرجعیت شیعیان را بر عهده داشت.  
سید كاظم رشتی ( 1214 ق - 1259ق)
سید كاظم بن قاسم حسینی رشتی از شاگردان شیخ احمد احسایی است. قبر وی در رواق شرقی حرم است.
سید احمد بن سید كاظم رشتی
سید احمد بن سید كاظم رشتی در  1295 ق به قتل رسید و در رواق شرقی حرم، كنار پدرش، به خاك سپرده شد.
شریف العلماء(-1246 ق)
محمد شریف بن حسن آملی، از عالمان بزرگ شیعه، و استاد شیخ مرتضی انصاری است. وی در سمت جنوب شرقی آستان، در یكی از كوچه‌های فرعی خیابان امام حسین علیه‌السلام دفن شد و دارای بقعه بود كه امروزه از میان رفته است.
سید علی طباطبایی
سید علی طباطبایی، صاحب كتاب ریاض المسائل در فقه است. وی در رواق شرقی حرم خاك شد. او دیوار شهر كربلا را بنا كرد. فرزند او به سید محمد مجاهد معروف است.
مجاهد ( 1180  -  1242  ق)
سید محمد مجاهد فرزند سید علی طباطبایی صاحب ریاض   و نوۀ دختری مرحوم علامه بهبهانی، صاحب كتاب مفاتیح و مناهل است. او به سبب حضورش در صحنه نبرد با روس‌ها، به مجاهد معروف شد. قبرش در بین الحرمین كربلا دارای گنبد و ضریح فولادی بوده است كه در توسعه كنونی از میان رفته است.
شیخ محمد‌تقی شیرازی (- 1338  ق)
شیخ محمد تقی شیرازی از مراجع بزرگ شیعه واز رهبران قیام مردم عراق علیه سلطه انگلستان ( 1920  م) است كه با مجاهدت‌های خود، سلطه و نفوذ انگلیس را در عراق از بین برد. او را درضلع جنوب شرقی صحن در مقبره اختصاصی خود دفن كردند. در  1263 ق، هنگام توسعۀ صحن، بقعه‌ای به نام «ایوان شیرازی» به مساحت دویست متر در كنار آن قبر بنا شد كه محل تدریس و تحصیل طلبه‌ها شده بود ولی به دستور رژیم بعث تعطیل شد.
خاندان قزوینی (مجتهد قزوینی)
در داخل صحن و در مسیر صحن امام حسین علیه‌السلام به سوی صحن ابوالفضل العباس یعنی باب قاضی الحاجات در حجره‌ای سه تن از خاندان مجتهد قزوینی دفن شده‌اند:
آقا سید ابرهیم بن محمد مجتهد قزوینی صاحب ضوابط الاصول(1262 ق-)
آقا سید مهدی مجتهد
شیخ محمد حسین قزوینی (- 1281 ق).
 در دالان صحن كوچك همین مكان قبر شیخ الاسلام قزوینی واقع است.
شیخ عبدالحسین تهرانی
شیخ عبدالحسین تهرانی از فقیهان و عالمان معاصر بود كه در یكی از حجره‌های سمت غربی صحن خاك شده است.
سید عبداللّٰه بحرانی
سید عبداللّٰه بحرانی عالم و فقیه و مؤلف الافاضات الحسینیه و شرح مختصر النافع علامه حلی است كه در رواق ابراهیم مجاب به خاك سپرده شده است.  در كنار او فرزندش سید محسن و نوه‌اش سید محمد بن سید محسن، صاحب كتاب‌های الفصول البهیه فی بعض الاخبار الحجج المرضیه و هدایة العباد، دفن شده‌اند.
صاحب ضوابط
سید ابراهیم بن محمد باقر موسوی قزوینی حائری عالم بزرگ شیعه و معروف به صاحب ضوابط، در میدان مقابل باب الشهداء دفن است. تألیف او در باب فقه شهرت دارد.
خاندان برغانی
چند تن از خاندان برغانی، كه همه از عالمان بزرگ و از فقیهان شیعه بوده‌اند، در رواق غربی حرم (رواق بالاسر) به خاك سپرده شده‌اند. معروف‌ترین آن‌ها ملا محمد علی برغانی است كه در  1271 ق از دنیا رفت. وی تألیفات فراوانی در فقه و تفسیر دارد. دیگر فرزندش میرزا عبد الوهاب از عارفان و فقیهان عصر قاجار بود كه در  1294 ق فوت كرد. قبر ملا علی برغانی متوفی  1269 ق نیز در این مكان واقع است.  
سید مرتضی طباطبایی
سید مرتضی فرزند سید محمد طباطبایی حسینی بروجردی پدر سید مهدی بحر العلوم است كه در  1204 ق از دنیا رفت. او را در رواق شرقی حرم به خاك سپردند.
خاندان آل كمونه
چند تن از مشاهیر خاندان آل كمونه در زیر زمین خزانۀ جواهر آستان، بین رواق پادشاهان و مسجد آستان حسینی، دفن هستند. این افراد از عالمان و ادیبان كربلا بودند؛ از جمله شیخ مهدی كمونه (ف  1272 ق) كلید‌دار آستان، شیخ میرزا حسن كمونه (ف 1292 ق) هم چنین برادرش كه پس از او به تولیت آستان رسید و نیز شیخ محمد علی كمونه (ف  1282  ق)، كه از شاعران شیعه بوده است.  
سید هاشم حداد
قبر وی در وادی الصفای كربلا است.

قبور پادشاهان و رجال سیاسی

پادشاهان آل بویه
چند تن از پادشاهان آل بویه در صحن حرم امام حسین دفن شده‌اند. در زمان‌های پیشین، بقعه‌ای بر فراز قبر آنان وجود داشت كه در  1268 ق تخریب شد. 
پادشاهان و رجال قاجار
مظفرالدین شاه
وی از پادشاهان قاجار است كه فرمان مشروطیت را در  1324 ق صادر كرد و در همان‌سال از دنیا رفت. بر اساس وصیت‌اش او را در كربلا به خاك سپردند. قبر وی داخل رواق پادشاهان است.
محمد علی شاه
محمد علی شاه فرزند مظفرالدین شاه از پادشاهان دورۀ قاجار و از مخالفان مشروطه است كه به سبب به توپ بستن مجلس شورای ملی شهرت دارد. وی در  1341 ق از دنیا رفت و در كنار قبر پدرش دفن شد.
احمد شاه
احمد شاه فرزند محمد علی شاه و آخرین پادشاه سلسله قاجار است كه در دوران وی كودتای  1299  رضا خان به وقوع پیوست. او در  1348 ق از دنیا رفت و در كنار قبر پدرش به خاك سپرده شد.
امیر كبیر
میرزا تقی خان هزاوه‌ای مشهور به امیر كبیر، صدر اعظم معروف ناصرالدین شاه است كه به دستور وی در  1298 ق در حمام فین كاشان به قتل رسید و در رواق پادشاهان به خاك سپرده شد. در كنار قبر وی فرزندش ساعد الملك و برادرش میزا حسین خان دفن شده‌اند.
معیر الممالك
دوستعلی خان معیر الممالك، رییس ضراب‌خانه و امور دارایی عصر ناصری، در داخل رواق دفن است. قبر او در اتاقی كوچك و آینه كاری شده قرار دارد.
حاجی میرزا آغاسی
از وزیران عصر محمد شاه قاجار است. او را در رواق پادشاهان به خاك سپردند.
ظل السلطان
 ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه و حاكم اصفهان در عصر ناصری و مظفری است. قبر وی در رواق پادشاهان قرار دارد. 
علاوه بر خاندان قاجار شاهزادگانی از هند نیز در حرم مدفونند كه معروف‌ترین آنها زاهدالدین شاه و سلطان برهان نظام شاه پسر سلطان احمد هندی است.

آثار تاریخی كربلا

همانطوركه در این فصل اشاره شد، كربلا شهری است با پیشینه درخشان تاریخی و فرهنگی و از زمانهای بسیار كهن آثار تاریخی زیادی را در خود جای داده است. امروزه، گرچه بسیاری از آنها از بین رفته‌اند، همان مقدار باقی مانده نشان از این سابقه تاریخی دارد.

قصرها و قلعه ها

قلعه اخیضر
این قلعه در منطقهای به همین نام در بیست كیلومتری غرب شهر كربلا واقع است. تاریخ بنای آن به زمانهای كهن برمیگردد و در مورد بانیان آن اختلاف نظر وجود دارد. در داخل قلعه مسجد كوچكی وجود دارد و اطراف دیوارهای آن به صورت برج ساخته شده است.
قلعه هندی
آقا محمد خان قاجار برای حفظ امنیت شهر كربلا قلعه مستحكم و حصاری استوار پیرامون شهر بنا كرد. این قلعه كه در چهار كیلومتری شهر قرار دارد، با مرگ آقا محمد خان نیمه تمام ماند و مرحوم سید علی طباطبایی هزینه آن را از هندوستان تأمین كرد و آصف الدوله هندی نیز در ابتدای قرن سیزدهم هجری بر آن حجرهها و مكان‌هایی ساخت تا زائران كربلا بتوانند شب را در آن جا اقامت كنند. به همین مناسبت این قلعه به «قلعه هندی» معروف شد. مساحت آن به حدود سه هزار متر می‌رسد. این قلعه بارها و بارها زائران كربلا را كه در مسیر این شهر دچار راه زنان و حرامیان میشدند پناه داده از خطر رهانید.
قصر عطشان
زمان ساخت این قصر به عصر عباسی باز میگردد و در سی كیلومتری جنوب غربی كربلا واقع است. امروزه بخشی از دیوارها و طاقهای آن باقی مانده كه با آجرهای بسیار محكم ساخته شدهاند. این دیوارها و طاقها به عنوان اسلحه خانه و یا پناهگاه برای زائران بود. گفتنی است قصرهایی چون ابن مقاتل و نیز دیوارهای شهر كربلا تا قرن چهاردهم هجری برپا بوده كه امروزه تخریب گشته‌اند.

مقامها
مقام امام صادق علیه‌السلام
در اطراف حرم امام حسین علیه‌السلام، در زمینهای معروف به جعفریات، قبه و زیارت گاهی وجود دارد كه گفته میشود امام صادق علیه‌السلام هنگام زیارت امام حسین علیه‌السلام در آن مكان با آب نهر فرات غسل زیارت میكرد. این نقطه در ساحل غربی نهر علقمه قرار دارد و گنبد این مقام با كاشی مزین است.
مقام حضرت مهدی(عج)
در سمت چپ نهر حسینیه كنونی، در ورودی كربلا و راه مقام امام صادق علیه‌السلام، بقعه و مقامی است كه گنبد بلندی دارد. این بقعه به یاد و نام حضرت بقیة اللَّه بنا شده است.
مقام زین العابدین علیه‌السلام
در ابتدای قرن سیزدهم (1217ق) ابوطالب خان، جهانگرد معروف، به خیمه گاه یا مقام زین العابدین اشاره میكند كه همسر آصف الدوله بنایی روی آن احداث كرده بود. این مقام ظاهراً در كنار بیمارستان امام حسین علیه‌السلام امروزی است و برخی آن را محل اصلی خیمه گاه می‌دانند.

مساجد كربلا
شهر كربلا بیش از یكصد مسجد دارد كه معروفترین آنها عبارتند از: مسجد رأس الحسین(ع)، مسجد عمران بن شاهین، مسجد شهید ثانی، مسجد سردار حسن خان، مسجد ناصری، مسجد شهرستانی، مسجد حمیدیه، مسجد سید علی نقی طباطبائی، مسجد كبیس، مسجد شیخ یوسف بحرانی، مسجد شیخ خلف، مسجد اردبیلی‌ها، مسجد حاج نصر الله، مسجد خیمه‌گاه.

حسینیه‌های كربلا
با توجه به اینكه كربلا شهری زیارتی است و سالیانه صدها هزار مسلمان از سرتاسر كشورهای شیعه نشین برای زیارت به این شهر مقدس مشرف می‌شوند، از این رو بسیاری از مردم شهرهای گوناگون به ساختن حسینیه وزائرسرا پرداخته‌اند وتعداد حسینیه‌ها در این شهر به بیش از یكصد حسینیه می‌رسد كه مهمترین آنها متعلق به ایرانیان است مانند: حسینیه تهرانی‌ها، اصفهانی‌ها، مازندرانی‌ها، قمی‌ها وآذربایجانی‌ها و دهها حسینیه دیگر كه قسمت عمده این مراكز در سالهای اخیر منهدم و ویران شده است.