محمدمهدی ذوالفقارزاده،‌ استادیار دانشكده مدیریت دانشگاه تهران چشم‌انداز اربعین با متدهای آینده‌پژوهی غربی ترسیم نمی‌شود.

ایام اربعین حسینی بیشتر از آنكه برای ما یادآور غم و اندوه اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و اسرای كربلا باشد، باید یادآور عالی‎ ترین مفاهیمی باشد كه خداوند متعال به واسطه نور امام حسین در عالم قرار داده تا به این واسطه كاروانی از نور را تا برپایی ظهور امام عضر (عج) شكل دهد؛ زیرا ماجرای حسینی و در صورت كلی ماجراهای مربوط به عترت مبتنی بر مفاهیم الهی است تا این كه مبتنی بر مصیبت‌‎خوانی باشد؛‌ همچنان كه از منظر ائمه معصومین، ماجرای امام حسین و به خصوص جریان عاشورا نقطه عطف اصلاح حركت پاك‌طینتان عالم از عمق رذالت به‌سوی تمدن مدنظر خداوند است.

آنچه از ماجرای حسینی و یا جریان عاشورا بیان می‌شود، عمدتاً مبتنی بر منظر تاریخی و یا در حد عبرت‌های تاریخی است نه جریانی كه بناست نقش مهمی را در زمینه‌سازی ظهور امام عصر (عج) ایفا كند. نگه داشتن جامعه شیعی در حد نگاه تاریخی آورده‌ای جز مصیبت‌خوانی و اشك بر امام حسین ندارد، هرچند فضیلت مجالس عزاداری و اشك بر آن امام بزرگوار بسیار زیاد است،‌ اما نباید توقع رشد معرفتی و امام‌شناسی داشت،‌ همچنان كه كم نبودند شیعیانی كه برای امام اشك ریختند، اما با او همراه نشدند و بلكه دست به نصیحت ایشان زدند.

محمدمهدی ذوالفقارزاده،‌ استادیار دانشكده مدیریت دانشگاه تهران كه مدت‌هاست اربعین را محور گفتمان‌های تمدنی خود قرار داده، در گفت‌وگو با تسنیم سعی دارد از زاویه‌نگاه معرفتی و ابعاد تمدنی به این رویداد بنگرد. او معتقد است جریان اربعین حركتی الهی و در راستای تشكیل تمدن عظیم الهی در آخرالزمان به امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه است؛‌ از این منظر اربعین نه یك رویداد تاریخی و صرفاً مردم‌نهاد بلكه جریانی از انوار الهی از پنجره وجود امام حسین است كه دهه ها از مستولی شدن آن بر عالم می‌گذرد تا پاك‌طینتان را به‌سوی برنامه‌های الهی سوق دهد؛ حال از آنجا كه اربعین در پازل تمدنی الهی است باید دید كه این رویداد با همین كیفیت ادامه دارد و یا با حفظ ماهیت و یا ارتقای ماهیت و یا حتی تغییر ماهیت، به شكل دیگری به مأموریت خود ادامه می‌دهد؟ بنابراین ضروری است ابعاد این رویداد مورد بررسی و واكاوی قرار گیرد.

* از آغاز موج جدید راهپیمایی اربعین از اوایل دهه 90 موضوع اربعین محور گفتمان بسیاری از اندیشمندان علوم اجتماعی و انسانی قرار گرفت. به نظر شما از چه منظری می‌توان به اربعین نگریست تا نتیجه‌ای الهی از آن گرفت؟

زوایای مختلفی می‌تواند مبنای نگاه ما به اربعین باشد؛ اما باید ابعاد الهی این جریان بیشتر مدنظر قرار گیرد و بعد همین امر مبنای تحلیل‌های بعدی از جمله تحلیل تمدنی قرار گیرد. فرهنگ خودساخته و فرهنگ خداساخته اربعین مسئله‌ای است كه مورد توجه حجت‌الاسلام دكتر بابایی قرار گرفت.

قدرت بشر قابلیت و ظرفیت ایجاد رویداد الهی اربعین را ندارد

بر این مبنا بنده هم موافقم اربعین بر مبنای آموزه‌های معرفتی حركتی الهی است نه صرفاً رویدادی اجتماعی و خودجودش مردمی. پس با توجه به اینكه اربعین را باید حركتی الهی و دست‌ساز خداوند بدانیم،‌ می‌توان نتیجه گرفت فضایی است كه خداوند طی این سال‌ها با دست محبت خود ایجاد كرده و شواهد تماماً حاكی از این است كه قدرت بشر قابلیت و ظرفیت ایجاد چنین رویداد با این ابعاد را ندارد. پس می‌طلبد ما هم بتوانیم نگاه و دستگاه نظری خود را هرچه زودتر برای شناخت این پدیده به كار بگیریم.

دستگاه‌های نظری رویدادهای الهی را با نگرشی دنیوی و تاریخی مطالعه می‌كنند

* مگر جز این است كه پدیده‌هایی كه پیرامون ما اتفاق می‌افتد باید در دایره علم خدا دانست؟ یعنی همچنان در جامعه اسلامی ما چالش است كه آیا پدیده‌هایی مثل انقلاب اسلامی و اربعین حسینی رویدادهایی اتفاقی و مردم‌نهاد است؟

آنچه تا به حال در دستگاه‌های نظریِ علوم اجتماعی به طور عام مطرح است، خیلی با این نگاه الهیاتی همسو نیست؛ یعنی عمدتاً عادت كردیم همه چیز را در سطح مادی و زمینی تحلیل كنیم و اگر هم ابعاد فرامادی برای یك پدیده وجود داشته باشد، دستگاه‌های نظری ما خیلی این قابلیت را نداشته كه هم بُعد آسمانی و هم بُعد زمینی آن را بتواند تبیین كند. یا از دیگر سو خود را در فضای آسمان با یكسری گزاره‌های كلی محدود كردیم، بدون در نظر گرفتن اقتضائاتی كه پیش روی ما قرار دارد و یا چه صحنه‌هایی بناست پیرامون ما شكل بگیرد. عمده گزاره‌های الهیاتی ما اینگونه است. مصداق بارز آن، نگاهی است كه در مهدویت وجود دارد؛ در این راستا باید بُعد آسمانی و ماورایی آن را به خوبی تبیین كنیم، طوری كه به امروز و پدیده‌های امروز ما هم وصل شود. به خصوص حداقل در پدیده‌هایی كه باور قلبی داریم حركتی الهی در آن نهفته است و برنامه الهی در آن نقش دارد. با این نگاه ما باید بتوانیم این نظم و اراده و دستگاه برنامه خداوندی را بشناسیم و خود را با آن منطبق كنیم.

با متدهای آینده‌پژوهی غربی نمی‌توان چشم‌انداز اربعین را ترسیم كرد

* اگر بناست چشم‌اندازی برای اربعین قائل باشیم و ما این گزاره را بپذیریم كه این رویداد حركتی الهی است، حالا این چشم‌اندازپردازی چگونه باید صورت گیرد؟

برخی اندیشمندان ما سعی كرده بودند خود را در قالب چشم‌اندازپردازیِ علومِ آینده‌پژوهی رایج قرار دهند. با همان ابزارها مدعی می‌شدند ما چشم‌انداز اربعین را ترسیم كردیم. تلاش ما تلنگری است برای آنكه بگوییم پدیده اربعین رویدادی الهی است، پس روش شناخت و روش‌های تحقیق آن باید تغییر یابد تا به این بهانه جامعه علوم اجتماعی ما تكان بخورد و از این فضای دستگاه‌های نظریِ عمدتاً غربی خارج شود.

* پیشنهاد شما درباره محور گفتمان آینده‌پژوهانه رویدادهای مثل اربعین چیست؟ یعنی باید سایر دستاوردها و ابزارهای علمی و تجربی را كنار بگذاریم و به شهود بپردازیم؟

اینكه می‌گوییم روش‌شناسی دیگری در مسئله چشم‌اندازپردازی می‌طلبد، به این معنا نیست كه تمام آنچه در دستگاه نظری غرب وجود دارد، كنار بگذاریم. به هر حال در آنجا هم سطحی از عقلانیت مطرح است، منتها آنچه به عنوان خلأ دیده می‌شود، نادیده گرفتن وجه آسمانی قضایاست. یك بُعد زمینیِ چشم‌اندازپردازی این است كه مثلاً ما می‌گوییم اهداف مُتهوّرانه كه اصطلاحاً با عنوان لاتین (BHAG) شناخته می‌شود، اهدافی است كه وقتی شما آن را می‌شنوید، نسبت به آن احساس تعلق كنید و یا اینكه انگیزه شما را تحریك كند برای آنكه برخیزی و یك كاری انجام دهی. این نوع هدف‌گذاری چه در سطح سازمانی و چه ملی دیده می‌شود. حالا حرف ما این است كه این گزاره را نمی‌توان به دلیل ریشه غربیِ آن كنار گذاشت بلكه اگر به همین مقوله رنگ و بوی آسمانی بدهیم، بسیار مناسب هم است. با این نگاه، اهداف و چشم‌اندازی كه پیش روی مقوله اربعین قرار می‌گیرد، كاملا‌ً مُتهورانه و برانگیزاننده است و در جامعه شیعی و هركه به سمت ارزش‌های فطری و انسانی تمایل دارد، می‌تواند تحرّك و در او عزم ایجاد كند.

اربعین را در راهپیمایی و زیارت محدود نكنیم

* شما آینده اربعین را چگونه ارزیابی كردید؟

باید سعی شود تا اربعین را همسو با نظام برنامه‌های خداوندی تحلیل كنیم؛‌ بر این اساس می‌توانیم مؤلفه‌های كلیدی این پدیده را بشناسیم. به ویژه آنكه شرایط كرونا تغییراتی در این پدیده ایجاد كرده است؛ باید بپرسیم با این وجود آیا پدیده اربعین متوقف شده؟ اگر ماهیت آن الهی است، واقعاً متوقف شده و یا می‌تواند شكل و شمایل دیگری پیدا كند. اگر سمت و سو و حلقه‌های پسین پس از اربعین را بتوانیم درست بشناسیم، بهتر می‌توانیم موقعیت فعلی را تحلیل كنیم. واقعاً نیاز جدی است كه زودتر به خودمان بیاییم و راهپیمایی اربعین را صرفاً در حد یك راهپیمایی یا زیارت محدود نكنیم و بتوانیم حلقه‌های پسین آن را تشخیص دهیم و جامعه را زودتر با آن منطبق كنیم.

https://zil.ink/radioarbaeen